نقد تئاتر فین جین : رقص طنز و تراژدی با دونوازیِ انسان و جن

عصرسینما : علی زنداکبری –تئاتر ایران با گذر زمان چه از لحاظ نمایشنامه و چه از لحاظ اجرا هر روز به نوآوری هائی دست پیدا می کند که ویژگی های آن حاصل استفاده از ابزارهای موجود فرهنگی/اجتماعی کشورمان است. ورود جوانان با ذوق، مشتاق، با انگیزه و پرتلاش که با چاشنی پشتکار و استفاده از تجارب پیشکسوتان علیرغم امکانات محدود آثار قابل تقدیری را خلق می کنند، مایه دلگرمی است.

بی شک تئاتر فین جین اثری خلاقانه و چند لایه است که با تلفیق خیال و حقیقت، درام و کمدی، تراژدی و طنز، تئاتر روحوضی و… کاری نوآورانه و البته پر زحمت و پر مایه است.

هنر تلفیق

رفت و برگشت به حال و گذشته با استفاده از ایده ای جذاب از حضور گروهی از جنیان در حمام فین کاشان که به خاطر عمر طولانی خود قادر به یادآوری وقایع گذشته، به خصوص تراژدی مرگ میرزا تقی خان امیر کبیر هستند، خود جسارتی را می طلبد که بار اصلی آن بر دوش کارگردان اثر محمود موسوی می باشد. بازی بر لبه تیغ افتادن در لودگی و دم دستی شدن موضوع و یا برجسته شدن اصل تراژیک واقعه تاریخی حمام فین کاشان، ریسکی است که نویسنده و کارگردان با جسارت آنرا پذیرفته اند.

ادغام مصائب جاری اجتماعی و دردهای غم انگیز تاریخی و تعریف قصه شخصیتی که برای هر ایرانی مایه مباهات و افتخار است بستر جدیدی است برای تعریف رویدادهای تاریخی  که علاوه بر سرگرمی مخاطب باعث توجه او به رخدادهائی است که ممکن است بر اثر روزمرگی فراموش شود. این شیوه جذاب تعریف یک داستان، همزمان تماشاگر را با چندین موضوع، علاوه بر سرگرمی درگیر می کند. توجه به وجود موجوداتی به نام جن، لذت از تئاتر روحوضی همزمان با طنز موازی با آن، پرداخت به موضوعی مهم و جدی در تاریخ ایران، آشنائی هنر با هنر از طریق ترکیب موسیقی سنتی و ایجاد اصوات زمینه ای و آوازخوانی برای تئاتر، اشاره ظریف به وقایع اجتماعی حاضر و جذب به تئاتر به عنوان هنری زنده و پویا …

طریقه استفاده از بازیگران مرد در نقش زن پوشان چه به لحاظ محدودیت ها و چه به لحاظ ساختاری، خود مولد به وجود آمدن محتوائی است که شاید نشود به وضوح در جامعه از آن سخن گفت که هنر تلفیق ژانر و محتوا، فضای آن را به صورت زیرکانه ای به وجود آورده، نگاه کنید به کاراکتر جن مرد نما با رفتارهای زنانه(حسین میرزائیان). یا حضور شخصیتی ارمنی(مسعود بهارلو) و بازی با گفتار راست گو/دروغگو به عنوان بازی کلامی معمول در جامعه. هنر درهم آمیختن تضادها در نمایش فین جین در پهنه هنری چون تئاتر شکستن حصاری را در پی خواهد داشت که سالها است بیان وقایع تاریخی را به هزار توی تکرار رویدادهای تعیین کننده ملی کشانده است. وقایع و شخصیت هائی که بارها در کُتُب مختلف درباره شان نوشته و در زمانهای متفاوت درقالب سریال هائی همچون سلطان صاحبقران، امیرکبیر، سال های مشروطه، جیران و یا فیلم هائی همچون ناصر الدین شاه آکتور سینما و یا تئاتر “خاطرات و کابوس های یک جامه داراز زندگی وقتل میرزا تقی خان امیر کبیر” و… به تصویر کشیده شده اند لیکن بازخورد مناسب زحماتشان را ندیده اند. نوآوری فین جین اما شما را به بهانه طنز به روایتی تلخ در تاریخ ایران پیوند می زند تا جمله “بیچاره ایران و ایرانی” در صحنه قتل امیر کبیر با طعم دیگری در یاد مخاطب بماند.

بازی با زمان

نمایش با ترکیب زمانی گذشته و حال فضائی متنوع را چه از لحاظ محتوا و چه از لحاظ اجرا برای خود به وجود آورده، در بخش اول با نگهبان مجموعه حمام “هدایت” آشنا می شویم همچنین برادر معتادش “عنایت” و دوست ارمنی او “وارش” که مشکل تکلم نیز دارد، معرفی ایشان در بخش اول، پیشزمینه بخش دوم است جایی که سرو کله سه جن مرد و یک جن زن در حمام آقای نگهبان پیدا می شود. حضور ایشان فضای زمانی نمایش را تا چند قرن گسترش می دهد چراکه سن جنیان بسیار بالاست و موجبات شوخیهای کلامی را نیز در پی دارد. حضور این ساکنان قدیمی حمام فین نه تنها بُعد کار را در هر دو وجه طنز و درام عمق می دهد بلکه فضای متنوعی را نیز برای اجرای بازیگران فراهم آورده است.

بازیگران

نوع ترکیبی نمایش عمدتا باعث شکل گیری فُرم بازی در بازی در صحنه است، فُرمی که قابلیت های زیادی را از سوی بازیگران می طلبد. بازیگران اثر از هر جهت سنگ تمام گذاشته اند آنها در قالب چندین کاراکتر شاکله هر شخصیت را به مثابه واقع گرایانه اش چه به طنز و چه به درام به خوبی در صحنه اجرا نِموده اند. چه در نقش زنپوشها و چه در نقش شخصیتهای تاریخی همچون امیر کبیر، ناصر الدین شاه و یا مهد علیا. حرکات بازیگران در هر بخش بیش از هر چیز نشانه آمادگی بدنی آنها برای اجرای نقششان است هرچند گریم هنرمندانه اثر(سولماز نجفی)، به باور پذریر بودن شخصیتهای جن های نمایش کمک شایانی نموده اما میمیک چهره و نَوسان متناسب در تُن صدای هر بازیگر به فراخور تغییر شخصیت، کار شده و قابل تحسین است به طور مثال بازی عالی محمد هادی عطائی در نقش”جِن جین” جنی دوست داشتنی با صدای خرخر و سوت، باز و بسته کردن مکرر چشم و تغییر حالت چهره، خنده های شیطنت آمیز و بیرون آوردن زبان که سوئیچ می شود به نقش کودکی میرزا تقی خان و بعد از آن لهجه مناسبش هنگام ایفای نقش ناصر الدین شاه و یا جواد یحیوی نگهبانی با نام “هدایت” که کارگردان تئاتر مشترکِ جنیان و آدم ها می شود، سپس با انبوهی ریش! نقش زن پوشش را با کمدی موقعیت به حرکات موزون تبدیل می کند و در پرده ای دیگر از نمایش، نقش جدی شیخ عبدالحسن تهرانی قاضی پایتخت را ایفا نموده و در انتها ایفاگر نقش شخصیت ملی و تاریخی امیر کبیر می شود.

محسن زرآبادی پور با ابروهائی کشیده، سبیل نعل اسبی و صدای خشنِ مخملی که بالطبع به تجربه دوبله اش بر می گردد کاراکتر جِنی نه چندان سازگار را در نقش پوششیِ سایر شخصیت ها، در عین شوخ طبعی، هنرمندانه از آب درآورده. مسعود بهارلو با تکلم خاصش با چاشنی تلفظ “دِ” و بیان تند جملاتش حتی یک اشتباه هم ندارد و حسین میرزائیان جدیتی متعهدانه در اجرای یک تیپ از جِنی اِواخواهر به نمایش می گذارد. حسین شفیعی در نقش عنایت در فواصل زمانی نزدیک به هم مردی معتاد می شود و هم بازیگری عاشق کارگردانی.

الهه پورجمشید نیز به عنوان تنها بانوی بازیگر نمایش، چه در نقش جنِ دختر که در فکر دلربائی از نگهبان است، چه اجرایِ نقش همسر مهربان و عاشق امیر کبیر،عزت الدوله و مهدعلیای نیرنگ باز، طیفی از دیالوگهای طولانی و سنگین را با اجرائی هنرمندانه ارائه می کند که لازمه آن اشتیاق ایفای نقش و صرف انرژی است که در هر شب توان زیادی را می طلبد، امر مهمی که همه بازیگران نمایش به خوبی از آن برخور بودند. نکته جالب بداهه هائی است که در اجرای زنده مطلبی گریز ناپذیر است، بداهه هائی که بدون تُپق و مکث ادا می شوند گوئی در متن نمایش به عینه به نگارش درآمده اند که این خود نیز نشان از هوش بالای بازیگران در لحظه داشته و گواه از درک درستشان از بازی یکدیگر و همپوشانی متناسب در هر لحظه از اجرایشان است.

طراحی لباس

لباسهای نمایش با یک تلاش ساده اما فکر شده و مفهومی بسیار جالب کار شده است. طراحی لباس خلاقانه (پریا الماسی) با طرح قالب “لُنگ” به عنوان زمینه کاری لباسهای بازیگران و گروه موسیقی، طنز بصری کار را نامحسوس بالا می برد. مثل استفاده از کراواتهائی به جنس لُنگ! که حال و هوای تعلق محل اجرای اثر را در هر پرده یادآور می شود. گذشته از آن، انتخاب رنگ لباس زن پوشان و یا شخصیت های تاریخی به جز شخصیت امیرکبیر که بالطبع شانیت ایشان باید در نظر گرفته می شد، علاوه بر نشان دادن فضای قَجَری وجه طنز، شاد و یا مسخره کاراکترها را به فراخور هر صحنه نیز حفظ می کرد.

موسیقی

به کارگیری موسیقی در فین جین نیز کاری خلاقانه است. با ورود به سالن، تماشاگر با موسیقی زنده شش و هشت وارد فضای حمام می شود! آواز عبد آتشانی با همراهی مریم آشوری با متنی سرخوشانه از حمام و حضور هدایت که به نوعی تماشاگران را به داخل سالن/حمام هدایت می کند مخاطب را ذوق زده می کند و به شروع نمایش مشتاق.

موسیقی در فین جین تحمیلی نیست بلکه بخشی از خود اثر است، برای پر کردن فضاهای خالی نمایش در نظر گرفته نشده بلکه در بخشی راوی و در بخشی مفسر داستان است. کاربُرد سازهای اصیل از تار و کمانچه تا دف و تمبک همه در به وجود آوردن حسی نوستالژیک از دوران قاجار تا کنسرتی مستقل، فرح بخش و به یادماندنی است.

فین جین اتفاق خوبی در تئاتر است، نه در وادیِ سطحی نگری می غلتد، نه در پهنه فلسفه نگری گُم می شود، پُلی می گردد بین عمق تاریخ، طنز تلخ زندگی و کمدیِ تخیلی. نمی گویم کار بی نقصی است، در چند موقعیت تماشاگر را در تعریف زمانی/مکانی گُنگ رها می کند و در مواقعی نیز در یکدستی کار نوساناتی دارد که به پرداخت زیادی و اضافه گوئی های بعضی از صحنه ها بر می گردد، پارازیت های صدا در سالن و نامفهومی صدای بعضی بازیگرها در صحنه هائی نیز آزار دهنده بود اما طبیعت کارِ خوب نقص های کوچکی است برای بهتر دیده شدن اصلِ کار.  

عکسها : رضا جاویدی – عباس ستایش